Skicë e burgut të Spaçit në vitet e para të funksionimit të tij. Harta është ndërtuar sipas kujtimeve të ish të burgosurit të këtij kampi Shkëlqim Abazi.Në vitet e para të fuksionimit të kampit , në vitet 1968-1971, në Spaç ekzistonin 4 fjetore, që ishin baraka një katëshe, prej pupuliti. Më vonë në kamp, u ngritën fjetoret tre katëshe, ku në çdo dhomë, flinin nga 35 deri në 50 të burgosur. Një dhomë ku të burgosurit flinin, sidomos pas kalimit nga barakat njëkatëshe në fjetoret me tre kate, siç e tregon edhe skica, ishte e mbushur me këto krevate me dy kate, (ndonjeherë edhe tre kate), të lidhura me njeri tjetrin kryesisht në formë U-je, pajisur me shkallë të drunjta për tu ngjitur në katin e sipërm. Të burgosurit e ndanin hapësirën e përbashkët, pa pasur ndarje mes dyshekëve.Tualeti ishte stacioni parë i ritualit që vijonte zgjimin. Pas daljes nga fjetorja, të burgosurit shkonin të gjithë për të kryer ritualet e mëngjesit. Tualeti në vitet e para të funksionimit të kampit ishte një barakë e madhe drejtkëndëshe, ku si mure shërbenin llamarinat dhe dërrasat, ndërsa çatia ishte prej eterniti. Pamje e saj e brendshme ishte si në këtë skicë. Në njërën anë të saj ishin VC-të, ku ata kryenin nevojat fiziologjike, të cilat ishin të hapura dhe pa dyer, duke e zhdukur plotësisht të drejtën e seicilit për intimitet. E vetmja ndarje ishte një mur i ulët rreth një metër që ndante hapësirat mes tyre. Brenda hapësirës së një tualeti ekzistonte vetëm një gropë, ku kryenin nevojat dhe përreth saj pak çimento ku të burgosurit vinin këmbët.Dushet ishin përballë me tualetet. Kryesisht në vitet e para por edhe në fazat e mëvonshme, në kamp mungonte uji i ngrohtë dhe në dushe dilte vetëm uji i akullt i malit. Të burgosurit laheshin kryesisht me ujë, të cilin e ngrohnin vetë në kazanë, në ambjentet e kuzhines private. Me këtë ujë të ngrohur jashtë në zjarr, laheshin duke e hedhur vetë mbi trup me një enë cfarëdo që ju gjendej. Edhe dushet sikurse VC-të ishin të hapura dhe pa dyer. Të burgosurit ishin të detyruar të laheshin në këto kushte të mungesës së plotë të intimitetit.Lavamanët gjendeshin në fund të barakës drejtkëndore që shërbente si banjë, përballë me hyrjen. Për të shkuar atje, duhet të kaloje mes përmes VC-ve dhe dusheve që ishin të hapura dhe pa dyer, ndërkohë që të burgosurit e tjerë mund të ishin duke kryer ritualet e tyre. Lavamani ishte një dhe i përbashkët, për të gjithë, ndërtuar me çimento në formën e një govate të gjatë, mbi të cilën, paralele, ishte instaluar një tub uji të cilit i ishin hapur vrima prej nga dilte uji i ftohte dhe binte në govatë. Aty të burgosurit lanin sytë, apo këmbët. Ujë të ngrohtë nuk kishte asnjëherë.Kjo është një pamje e mensës së të burgosurve në vitet ’70-të. Pasi kryenin ritet e mëngjesit në tualet, të burgosurit që nisnin turnin e parë, nxitonin të vinin në mensë për të ngrënë mëngjesin e për tu nisur për në punë. Më orën 6:00 të gjithë të burgosurit që do të punonin turni i parë, duhet të kishin mbaruar ngrënien e mëngjesit dhe të ishin gati për tu nisur drejt galerive. Për turnin e parë, që punonte në minierë, mëngjesi ishte supë me perime sipas stinës dhe ndonjëherë pak mish. Kjo menu nuk aplikohej për ata që punonin në sipërfaqe apo në sektorët mbështetës, pasi ata kishin një dietë më të varfër dhe mishi për ta nuk jepej pothuajse asnjeherë.Në Spaç, ushqimi jepej i cilësisë së dobët dhe jashtë çdo standardi. Sipas dokumenteve arkivore dhe dëshmive të shumta mbledhur mes ish- të burgosurve, regjimi ushqimor ka ndryshuar vazhdimisht. Por në të shumtën e periudhës së funksionimit të këtij kampi normat ditore për të burgosurit, që punonin në minierat e Spaçit ishte kjo: 900 gramë buk në ditë. Në mëngjes kishte supë me perime sipas stinës, e cila ndonjëherë kishte edhe pak mish. Në drekë supë dhe një garuzhdë makarona ose oriz me pak mish. Norma ishte 40 gramë mish, por pothuajse asnjëherë nuk ua jepnin gramaturën që ishte me normë. Në mbrëmje jepej çaj dhe 20 gramë djathë të bardhë, ose në mungesë të tij 10 gramë kackavall e në kohë krize marmallatë molle ose fiku.Në vitet e para të funksionimit të kampit, të burgosurit hanin ku të gjenin një vend, pasi mungonte një hapësirë e dedikuar për të ngrënë. Sipas dëshmisë së Shkëlqim Abazit, të burgosurit grumbulloheshin grupe-grupe dhe e konsumonin ushqimin, ku të mundeshin në hapësirat afër barakës që shërbente si kuzhinë.Kuzhina private, ju shërbente të burgosurve për të gatuar ushqimet e pakta që merrnin ng afamilja përmes të cilave plotësonin disi dietën e tyre ushqimore. Enet, një tenxhere ose një tigan, ishin po ashtu private, sjellë nga familja. Edhe enët, sikurse ushqimet e sjella nga familja mbaheshin në depon e ushqimeve.Vendi i parë i apelit në vitet e para të funksionimit të kampit ishte sheshi afër barakës së kovaçit. Veç orareve tradicionale të numërimit të të burgosurve, kryesisht kur ktheheshin nga miniera, por edhe kur niseshin për të shkuar në punë, apeli thirrej përmes një alarmi, që i njoftonte të gjithë të burgopsurit për tu grumbulluar në vendin e caktuar. Aty, të burgosurit, shpesh mbaheshin për orë të tëra, (dy deri në tre orë), në diell, nën shi apo edhe në ngricat kallkan në dimër. Të dënuarit duhet të qëndronin në këmbë dhe drejt, derisa ky proces të mbaronte.Në vitet e para të funksionimit të kampit të Spaçit, apeli mbahej në sheshin pranë fjetoreve dhe barakës së kovaçit. Ndërsa më vonë në taracën e ndërtuar mbi banjot. Skica tregon vendin e dytë të apelit, ku mblidheshion të burgosurit e Spaçit. Pasi banjot ishin rindërtuar dhe bëre me tarracë, dy palë shkallë sherbenin për tu ngjitur në atë hapësirë, ku grumbullohehsin të burgposurit për të bërë apelin. Edhe këtu, të dënuarit jo rrallë herë, mbaheshin dy deri në tre orë, në diell, shi apo borë, derisa policët të kryenin verifikimet e tyre për seicilin të burgosur.Kovaçana ishte një ngrehinë e vogël, barakë, 3 x 3, ku punonte kovaçi, i cili kaliste veglat e punës me të cilat punonin të burgosurit në minierë si kazma, sëpata, qysqi, baromina. Shumë të burgosur në dëshmitë e tyre e kujtojnë me respekt kovaçin duarartë, Qazim Vula, i cili ishte një aleat i mirë për ta, pasi veglat e dala nga duart e tij, i ndihmonin në proceset e vështira të punës në galeri.Kjo është skicë e magazinës së veshjeve, ku të burgosurit, mbanin veshjet e tyre të punës dhe ku visheshin dhe bëheshin gati për të shkuar në minierë. Në magazinë mbaheshin kostumet prej peliçeje pambuku, çizmet e llastikut, pecet, kasketat e minatorit, etj.Nisja për në punë për turnin e parë bëhej në orën 6 e 30 minuta, pasi numëroheshin nga policët në portën e daljes nga kampi, diku në krah të fjetoreve, të burgosurit viheshin rresht, shpesh jo të rregullt dhe gjarpëronin të përpjetën drejt zonave minerale, ku ishte caktuar të punonte brigada e tyre. Brigadat ishin të ndara sipas fluksit të të burgosurve në kamp. Në disa periudha të funksionimit të kampit të Spaçit, kishte edhe 50 të burgosur në një brigadë e ndonjëherë numri shkonte edhe 65 të burgosur. Ata vijonion rrugën deri në hyrjen e galerisë, ku ishin caktuar për të punuar.Në hyrje të galerive gjendeshin gjithmonë baraka të vogla, me dërrasa e llamarina, ku të burgosurit merrnin veglat e punës, si: kazma, qysqi, lopata, martelët e shpimit, baromina (shufra me seksion gjashtëkëndësh të gjatësive të ndryshme nga 50 cm deri 150 cm, që vendoseshin në martel dhe shponin vrimat ku më pas vendosej lënda plasëse). Të burgosurit, para se të hynin në minierë ishin të ndarë në grupe me nga 3 persona, ku njëri ishte minator dhe dy të tjerët ishin vagonistë. Pasi merrnin veglat e punës, hynin në galeri dhe drejtoheshin drejt zonës ku ishte bërë shpërthimi për të nisur punën.Në zonën nr.2 të Spaçit nxirrej pirit, ndërsa në zonën nr.1 dhe nr.3 nxirrej bakër. Në të gjithë zonat norma ditore e çdo grupi, (një minator dhe dy vagoniste), ishte nxjerrja e 7 vagonave mineral, pastrimi i frontit nga inertet, vendosja e armaturave në të gjithe zonën që kishin punuar dhe hapja e vrimave që bëhej më pas nga një minator i lirë, pra jo i burgosur ( kjo, sepse ky proces kishte lëndë plasëse dhe për arsye sigurie, nuk i besohej kurrë një të burgosuri). Nga ky minator i lirë, vrimat mbusheshin me lëndë plasëse dhe shpertheheshin për turnin që do të vinte pas tyre. Turni i parë mbaronte pasi ishin mbyllur të gjithë këto procese pune prej grupit me 3 të burgosur.Në zonën e piritit, norma për çdo grup pune, ishte 7 vagonë. Pra dy vagonistët, që kishte grupi, duhet të mbushnin 7 vagonë mineral. Sipas dëshmisë së ish të burgosurit Shkëlqim Abazi, një vagon donte afërsisht 200 lopata pirit për tu mbushur. Një lopatë pirit peshonte nga 18 deri në 25 kg. Sipas një mesatareje, një vagon merrte përafërsisht 3 600 kg mineral piriti. Sipas përllogaritjes, të dy vagonisët e grupit, duhet të ngarkonin 7 vagonë, pra 25. 200 kg. mineral në çdo turn, ose seicili nga 12 600 kg. mineral. Imagjinoni rutinën e përditshme, me këtë punë skllavëruese, një njeri që ngarkonte me krahë çdo ditë 12.600 kg. mineral!Në zonën e bakrit norma ditore, ishte po ashtu 7 vagonë. Duke qenë se një lopatë me mineral bakri peshonte më pak se ajo e piritit, puna rezultonte pak më e lehtë në këto zona. Po ashtu kushtet klimaterike në galeritë e bakrit ishin më të qëndrueshme dhe nuk kishte luhatje të mëdha temperaturash si në zonën e piritit. Sipas të njëjtës përllogaritje, sasia që një i burgosur ngarkonte me krahë çdo ditë, dhe shtynte vagonët dhe i zbrazte në trimozhë, përkonte me 8 400 kilogramë bakër në çdo turn.Amortizimi i galerive, ishte një prej pengesave të mëdha të procesit të punës së të burgosurve dhe shpesh në dëshmitë e tyre ata thonë se vështirësia më e madhe ishte të ngrije një vagon, kur ndodhte që të dilte nga shinat dhe të rrëzohej. I burgosuri detyrohej ta ngrinte i vetëm vagonin me forcën e shpatullave dhe pasi e rivendoste në shina e mbushte nga e para me mineralin e derdhur përtokë.Pasi ngarkoheshin me krahë vagonët, shtyheshin po me krahë për rreth një kilometër distancë deri në dalje të galerisë, ku ishin instaluar trimozhat, (një mekanizëm, ku zbrazeshin vagonët me mineral dhe prej aty ngarkoheshin kamionët). I burgosuri kthehej sërish në frontin e punës me vagonin bosh ose me trupat prej druri, me të cilat do të fortifikonin zonën ku kishte ndodhur shpërthimi, proces që do të vijonte në fund, pasi të nxirrnin gjithë mineralin.Ndërkohë që dy vagonistët ngarkonin vagonët dhe bënin 7 rrugët e ferrit nëpër galeritë e piritit apo të bakrit, i burgosuri i tjetër përgatiste trupat, me anë të të cilëve do të vishej gjithë zgavra e gërryer në zonën ku sapo ishte nxjerre minerali. E gjithë hapësira anash dhe lart në tavanin e galerisë vishej me trupa druri, të cilët çaheshin dhe gdhendeshin, që të formonin kllapa dhe kapeshin me njëri-tjetrin. Kjo veshje prej druri, e siguronte disi galerinë që të mos shembej dhe të vijonte gërmimi më tej. Ndërkohë që dy vagonistët vijonin procesin e vendosjes së armaturave, minatori hapte me martel vrimat, ku do të vendosej më tej lënda plasëse, që do të shpërthehej pasi ata të dinin nga miniera. E gjithë masa shkëmbore e shembur nga dinamiti, do të ishte fronti i ri i punës për turnin që vinte më pas. Edhe ata do të ndiqnin të njëjtën rutinë si turni i parë, e do tja linin stafetën turnit të tretë. Turni quhej i përfunduar vetëm pasi hapeshin edhe vrimat dhe liheshin gati për turnin e radhës. Pas kësaj grupi prej tre të burgosurish, linte galerinë dhe përgatitej të kthehej në kamp. Turni i parë fillonte në orën 7:00 dhe përfundonte në orën 15:00. Turni i dytë niste direkt pas turnit të parë nga ora 15:00 deri në orën 23:00. Ndërsa turni i tretë e niste punën në orëm 23:00 dhe e mbyllte në orën 7:00 në mëngjes. Ky cikël përsëritej çdo ditë. Brigadat i ndërronin turnet një herë në javë.Në galeritë e Spaçit, tragjeditë e shkaktuara nga aksidentet ishin të shpeshta. Shkaku kryesor i aksidenteve ishin kushtet teknike jashtë çdo standardi të lejuar, sepse galeritë ishin të siguruara me metoda primitive. Shpesh komanda e burgut për të realizuar normat e larta të nxjerrjes së mineraleve, i detyronte të burgosurit të shkonin e të punonin në fronte të rrezikshme, shpallur si të tilla edhe nga inxhinierët. Pas aksidenteve, të plagosurit, kryesisht mjekoheshin në ambientet e infermierisë në kamp. Ndërsa ata që humbnin jetën, varroseshin nga komanda e burgut në një terren sekret.Në rastet e rralla kur mbetej pak kohë e lirë para mbrëmjes, të burgosurit e kalonin kohën me biseda, lojëra të thjeshta, lexime vetjake dhe në fshehtësi mësonin edhe gjuhë të huaja. Mësimi i gjuhëve të huaja ishte i ndaluar nga komanda e kampit, dhe shpesh kjo ishte një akuzë që mblidhej në deponimet që bënin spiunët që ishin infiltruar nëpër dhomat e fjetjes dhe këto akuza shërbenin shpesh si prova për t’i ridënuar.Pasditja në kamp, për të burgosurit e turnit të parë, vijonte pas apelit me atë që quhej edukim ideologjik. Në bibliotekën e kampit, bëhej leximi i shtypit dhe i literaturës së PPSH-së. Në shumë dëshmi mësojmë se ky proces zgjaste nga ora 1710 – 1930. Për të burgosurit e ndërgjegjes, kjo ishte një tjetër formë dhune psikologjike.Spiunët ishin të burgosur, që komanda e burgut i infiltronte ne dhomat, ku kërkonte të vilte informacion mbi aktivitetin e të burgosurve të caktuar. Ata i mblidhnin informacionet dhe i raportonin tek operativi i burgut. Këto raportime shërbenin shpesh për të ridënuar të burgosur, që ishin në prag të lirimit. Të infiltruarit shpesh vendoseshin në të njëjtën dhomë fjetjeje me të burgosurin që mbanin nën survejim.Takimet me familjen bëheshin sipas një grafiku mujor të përcaktuar nga komanda e burgut. Të burgosurit kishin të drejtë të takonin familjaret e tyre 2 herë muaj nga 15 minuta. Po ashtu, ata mund të dërgonin në familjet e tyre 2 letra në muaj, ndërsa telegramet dhe kartolinat lejoheshin pa kufizim. Takimet bëheshin gjithmonë në prani të policëve.Kamp-burgu i Spaçit kishte një infermieri me 8 shtretër. Kjo infermieri ishte menduar të përmbushte gjithë nevojat shëndetësore të kampit. Por, referuar disa periudhave kur fluksi i të sëmurëve ishte i lartë, ( të plagosur në aksidente, të ftohur, të helmuar nga ushqimi, apo gazet e nëntokës në galeri, sëmundje kronike, apo edhe shumë shqetësime të tjera shëndetësore ), infermieria nuk përmbushte as nevojat më minimale që kishin të burgosurit.Në Spaç kishte ndodhur shpesh herë që të dënuarit të arrestoheshin brenda në kamp, të dërgoheshin në hetuesi në Degën e Brendshme të Rrëshenit dhe të gjykoheshin për akuza nga më të ndryshmet, si tentativë arratisje, agjitacion e propagandë, për dhunë ndaj komandës së burgut etj. Akuzat pothuajse gjithmonë ishin të sajuara dhe provat të mbledhura nga spiunët brenda në kamp. Ridënimet më të shpeshta ishin për agjitacion e propagandë.Në kampin e Spaçit, ka ekzistuar edhe një dyqan, një godinë 4m X 4m, që ishte pranë barakës së kovaçit. Të burgosurit, duke iu referuar emrit të shitësit e quanin dyqani i Ndues. Dyqani ishte shtetëror, ndërsa shitësi, ishte i lirë dhe vinte çdo ditë në kamp, për të bërë punën që i ishte caktuar. Në dyqan zakonisht tregtoheshin produkte ushqimore: sheqer, miell, oriz, vaj. Kishte po ashtu edhe pak mjete kancelarike si: laps, stilolaps, ndonjë fletore, zarf, etj.Realizimi i normave ishte shpesh i pamundur. Fizikisht, pak të burgosur mund ta përballonin atë ngarkesë titanike në punë. Në shumë raste edhe gjatë shembjeve në galeri nuk gjendej mjaftueshëm mineral për të mbushur 7 vagonë. Por komanda e burgut nuk pranonte kurrë asnjë justifikim për mosrealizimin e normës. Shprehja më e përhapur në Spac në gojën e policëve ishte ‘O planin, o xhanin” (ose normën ose shpirtin), që nënkuptonte se vdekja i priste të gjithë ata që nuk i jepnin regjimit atë çfarë ju kërkohej me çdo kusht.Shpesh ata që nuk realizonin planin prej 7 vagonësh të mbushur me mineral, i lidhnin në një shtyllë, në dalje të galerive dhe i linin të lidhur aty gjithë natën, ose gjithë ditën derisa të mbaronte turni. Tortura ishte shumëfish më e rëndë në ditë e ngricave ekstreme.Të gjithë ata që nuk arrinin ta plotësonin normën, ktheheshin me detyrim në galeri me turnin tjetër dhe mbaheshin me detyrim në punë deri në fund të turnit që pasonte, pa ngrënë dhe pa pushuar asnjë çast, derisa të plotësonin normën ditore. Policët ushtronin dhunë të jashtëzakonshme kur të burgosurit refuzonin të futeshin në galeri.Në kthim, sapo mbërrinin në kamp, të burgosurit rebelë që refuzonin të punonin, futeshin në birucë ku mbaheshin të izoluar deri në 30 ditë. Në raportet zyrtare, zbulojmë se vetëm në gjysmën e parë të vitit 1980 kishin kaluar në birucë 118 të dënuar.Shpesh gjatë ndëshkimit 30 ditor në birucë, të dënuarit lidheshin këmbë e duar. Duke qenë lidhur ata nuk mund të ushqeheshin vetë dhe kur në qeli kishin edhe një shok tjetër ai e ndihmonte të dënuarin për t’u ushqyer. Ndërsa kur ishin vetëm, nuk mundeshin as të mbuloheshin me batanijen e hollë, që ju linin natën në qeli, të cilën e kapnin herë me dhëmbë e herë me duart e lidhura.Në formë torture, sidomos në ditët e ftohta të dimrit kur temperatura shënonin disa gradë nën zero, policët derdhnin ujë në qelitë e izolimit. Kësisoj të burgosurit e ndëshkuar me birucë përveç të ftohtit duhet të duronin lodhjen edhe gjumin, pasi nuk mund të uleshin dhe as të flinin.Në periudha të caktuara, kur disiplina në kamp bëhej më e egër dhe të burgosurit revoltoheshin më tepër, edhe dhuna dhe ndëshkimet shtoheshin. Në këto raste, kur ndëshkoheshin shumë të burgosur njëherësh, në biruca futeshin deri në 6 apo 7 të burgosur bashkë në një qeli, të cilët duke pasur parasysh hapësirën tepër të ngushtë të birucave, nuk arrin as të uleshin e as të shtrinin këmbët.Kjo është një pamje e kampit të Spaçit, në vitet e fundit të regjimit komunist. Kampi kishte saktësisht këtë fizionomi në fund të viteve ’80-të, ku bien në sy dy pallatet trekatëshe brenda kampit që shërbenin si fjetore. Po ashtu bien në sy edhe karakollat e shumta përreth, ku vendoseshin rojat e armatosura që ruanin kampin dhe të burgosurit për të mos i lejuar që të arratiseshin.Referuar pamjeve të rralla, që mundën të filmoheshin pas rënies së diktaturës, në fillim të fiteve ’90-të, kampi i Spaçit kishte këtë pamje. Të burgosurit e fundit politik u larguan nga ky kamp në qershor të vitit 1990.
Dush me ujë të ftohtë, tualete pa dyer dhe punë e detyruar në minierë, jeta brenda burgut famëkeq të Spaçit
Të dielën u përkujtua 50-vjetori i revoltës së të burgosurve politikë në burgun e Spaçit, që u zhvillua më 21 maj të vitit 1973. Në revoltën që zgjati dy ditë, të burgosurit kërkonin kushte më të mira jetese, edhe pse brenda qelive dhe të rrethuar nga mure të lartë. Ajo u shtyp më 23 maj 1973 dhe pasi u shpallën fajtorë për organizimin e saj, u dënuan me vdekje dhe u pushkatuan 4 të burgosur, Skënder Daja, Dervish Beka, Hajro Bashai dhe Pal Zefi.
I vendosur në fshatin Spaç të Mirditës, burgu i sigurisë së lartë u bë “shtëpia” e një pjese të mirë të disidentëve të regjimit komunist, të cilët kundërshtonin diktaturën. Që nga viti 2021, kjo godinë shërben si muze i kujtesës së krimeve të sistemit totalitar.
Por si ishte jeta brenda burgut? Si e kalonin ditën të burgosurit, nën masa të rrepta sigurie dhe tërësisht të izoluar nga bota e jashtme?
“Pjesa dërrmues e tyre ishin të burgosur politikë”, tregoi në “Dita jonë” në A2 CNN Admirina Peçi, kuratore e një ekspozite që sjell përmes skicave të realizuara nga Ina Elezi, atë që ndodhte brenda në burg. “Përveç se një vend i izoluar, mes maleve, aty pranë ishin edhe dy miniera me bakër dhe pirit, që ishin për regjimin shpëtimi financiar”.
https://youtu.be/-QGf0j1tIV0
Sipas dëshmive, në një dhomë mund të qëndronin në periudha të ndryshme edhe 50 të burgosur, ndërsa tualetet (nëse mund të konsiderohen të tilla) ishin të hapura. “Aty mund të ishin njëkohësisht edhe 35 vetë duke kryer nevojat e tyre personale”, tregon Peçi. “Mungesë e plotë intimiteti. Dushet ishin me ujë të ftohtë dhe shumica e të burgosurve e ngrohnin ujin me kazanë”.
Mëngjesi shërbehej në orën 6:00, më pas të burgosurit niseshin për në minierë, ku kryenin punë të detyruar në kushte çnjerëzore. “Në mëngjesin hanin supë, sepse të paktën aty kishte pak mish, që të kishin pak fuqi gjatë ditës”, tregon Peçi. “Dreka ishte një supë me perime, e shoqëruar me oriz ose pak makarona, ndërsa darka çaj me djathë. Sipas dëshmive, norma ditore ishte 900 gramë bukë në ditë dhe 40 gramë mish, që merrej në raste shumë të rralla”.
Në këto kushte, e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte ushqimi që sillnin familjarët, edhe ai i kufizuar dhe i ndarë me racione nga drejtuesit e burgut.
Në minierë kushtet ishin të tmerrshme, sidomos në galeritë e piritit. “Temperaturat shkonin deri në 50 gradë celsius, shkriheshin shinat, vagonët shkatërroheshin nga acidi. Ishte një punë e tmerrshme”, tregon Peçi. “Sipas përllogaritjeve të të burgosurve mund të mbushnin me lopata deri 12 tonë në ditë”.
Në një nga skicat tregohet edhe vullneti i këtyre të burgosurve për të mos u dorëzuar kurrë, pasi në mes të “ferrit”, ata gjenin forcë për të mësuar edhe gjuhë të huaja. “Pjesa më e madhe e tyre ishin intelektualë. Edhe të rinjtë që shkuan aty në vitet në vazhdim, gjetën aty njerëz të shkolluar në perëndim dhe morën prej tyre mësime që ndoshta as në fakultetet jashtë ku shkonin prindërit tanë nuk ishte kjo qasje perëndimore”, thotë Peçi.
